Rozwój językowy dziecka jest jednym z najbardziej złożonych zjawisk, również z perspektywy psychologicznej i odnosi się do wszystkich sfer funkcjonowania człowieka – poznawczej, społeczno--emocjonalnej, a nawet ruchowej. Trudności w posługiwaniu się mową bierną i czynną mogą stanowić wyraz rozmaitych nieprawidłowości, ale też mogą powodować pojawianie się problemów wtórnych. Ze względu na złożony charakter procesu nabywania języka, szczególnie istotna na każdym etapie diagnozy i terapii dziecka jest współpraca zespołów interdyscyplinarnych.
ROZWÓJ JĘZYKOWY – UJĘCIE PSYCHOLOGICZNE
Badania nad językiem dziecka zajmują sporo miejsca w psychologii rozwojowej. Szukano modelu umożliwiającego wyjaśnienie mechanizmów przyswajania sobie kodu językowego; zastanawiano się, czy należy go wywodzić z wrodzonych zasobów, jakimi dysponuje młody organizm, czy też raczej większe znaczenie przypisać uwarunkowaniom środowiskowym. Niejednokrotnie zwracano uwagę na twórczy charakter omawianego procesu; nawet zwolennicy teorii uczenia się stali na stanowisku, że dziecko, wchodząc w interakcję z kodem językowym, nie powiela jedynie zaobserwowanych wcześniej zachowań językowych. Wiele uwagi poświęcono również opisowi etapów na drodze do świadomego posługiwania się językiem (Gleason, Ratner 2005). Wreszcie kolejna grupa zagadnień to rozważania wokół czynników modyfikujących proces przyswajania języka, a także powiązania tego aspektu rozwojowego z innymi sferami rozwoju dziecka (rozwój społeczny, emocjonalny, kształtowanie się teorii umysłu, kompetencja komunikacyjna, twórczość).
RELACJA JAKO WARUNEK KOMUNIKACJI
Ujmując zjawisko posługiwania się językiem w aspekcie rozwojowym, należałoby się przede wszystkim odnieść do jego funkcji komunikacyjnej. Nabywanie sprawności językowej dokonuje się przede wszystkim w relacji z drugą osobą; jest motywowane jej obecnością i dążeniem do porozumienia się z nią (Schaffer, Schieffelin, Ochs, 1995). Społeczny charakter języka określa możliwość porozumiewania się między członkami danej społeczności; język jest formą społecznego zachowania się.
Wrażliwość na dźwięki mowy ludzkiej obserwuje się bardzo wcześnie (Eliot, 2010; Walker-Andrews, 1997). Już w okresie życia płodowego dziecko jest zdolne odróżniać głos kobiecy od głosu męskiego, różnicuje fonemy odmienne pod względem jednej cechy dystynktywnej (np. dźwięczności). Bardzo wcześnie potrafi identyfikować całe układy dźwiękowe (np. zdania należące do dwóch różnych języków). Z czasem zanika możliwość rozpoznawania tak szerokiej gamy fonemów; ok. 9. m.ż. następuje specjalizacja, w której wyniku dziecko identyfikuje fonemy charakterystyczne dla języka ojczystego. Jak w wielu innych strefach rozwoju, tak i tutaj wiedza wyprzedza wykonanie: dziecko może mieć trudności z wypowiadaniem niektórych głosek, mimo że ma świetnie rozwiniętą sprawność ich percepcji.
Język prowadzi ku uspołecznieniu działania (a co za tym idzie: myślenia), które umiejscowione w przestrzeni komunikacyjnej przestaje być wyłączną własnością autora. Kod ów bowiem jest niejako nośnikiem wspólnych dla pewnej grupy ludzi pojęć, sposobów funkcjonowania, doświadczeń. Bernstein (za: Przetacznik-Gierowska, 1994) wiąże warianty mowy z kontekstami krytycznymi w procesie socjalizacji; wymienia kontekst regulacyjny, instrukcyjny, wyobrażeniowo-innowacyjny i wreszcie: interpersonalny. Ten ostatni ma znaczenie dla uświadamiania sobie przez dziecko własnych i cudzych emocji, dla uczenia się reagowania nań i oddziaływania na ich zmiany.
Kompetencję komunikacyjną definiuje się jako zdolność posługiwania się językiem zarówno w sposób skuteczny, jak i dostosowany do sytuacji, ze względu na oczekiwania, jakie ma mówca wobec słuchacza, cele, jakie sobie stawia mówca oraz społeczne, konwencjonalne reguły użycia języka. Dziecko przejawia zachowania wskazujące na posiadanie pewnych aspektów kompetencji komunikacyjnej już w fazie przedjęzykowej (Kurcz, 2000). Rzecz jasna, mamy tu na uwadze umiejętności służące komunikowaniu się jeszcze bez użycia języka w ścisłym tego słowa znaczeniu. ...
