Przeciętny młody i zdrowy emocjonalnie człowiek zachowuje się świadomie, a jego inteligencja i zapał do życia oraz potrzeba miłości i więzi z innymi ludźmi automatycznie powodują, że „zachowuje się” racjonalnie. Inaczej jest w przypadku dzieci rozwijających się w trudnych emocjonalnie okolicznosciach – ich zachowanie wydaje się często nieracjonalne. Niniejszy artykuł dotyka obszaru zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży – ich diagnozy, natury oraz przebiegu terapii.
DEFINICJA
Wielość koncepcji i definicji rodzi dyskurs wokół istoty zaburzeń, jego składników konstytuujących i czynników etiologicznych. Podobnie jak termin „zaburzenie emocjonalne” odnosi się do różnych cech i wzorów funkcjonowania, „zaburzenie zachowania” to ogół cech, które utrudniają funkcjonowanie dziecka w różnych obszarach, w których wymaga się od dziecka przystosowania do różnych ról społecznych i ustosunkowywania się do siebie samego, rodzeństwa, kolegów, rodziców, nauczycieli. Przyjmuje się, że z zaburzeniem zachowania mamy do czynienia wtedy, kiedy jest ono wyraźnie odmienne od oczekiwanego i nieadekwatne do sytuacji w szkole lub w społeczności, a przy tym staje się regułą i dziecko prezentuje taki stały zestaw zachowań w różnych sytuacjach. Zaburzenie zachowania jest określane jako skomplikowana grupa behawioralnych i emocjonalnych problemów młodzieży. Jeśli dziecko przejawia niektóre z przyjętych (podanych poniżej) zachowań, może w konsekwencji być uznane za dziecko z zaburzeniami zachowania. Należą do nich:
- Agresja wobec ludzi i zwierząt.
- Niszczenie mienia, bezczeszczenie wspólnych dóbr, graffiti, wandalizm itp.
- Brak empatii i troski o innych. Pokazywanie braku uczuć w stosunku do cudzego cierpienia i bólu, brak wyrzutów sumienia.
- Brak ponoszenia odpowiedzialności za swoje zachowanie – kłamstwa, oszustwa i kradzieże.
- Naruszanie zasad i przepisów prawa. Zachowania prowokacyjne.
Amerykanie stosują znacznie prostsze rozwiązania. W większości stanowych departamentów USA przyjęto definicję za E.M. Bowers, zgodnie z którą; „zaburzenie zachowania jest to poważne emocjonalne obciążenie – przeszkoda (handicap) – występująca u dzieci jako zachowanie, które jest nieodpowiednie do wieku rozwojowego i nieadekwatne do warunków szkolnych, a które wyraża się w co najmniej jednym z pięciu kryteriów:
- niezdolność do uczenia się, która nie może być wyjaśniona czynnikami intelektualnymi, defektami w zakresie funkcjonowania zmysłów ani chorobami,
- niezdolność nawiązywania lub podtrzymywania zadowalających interpersonalnych związków z rówieśnikami lub nauczycielami,
- nieodpowiednie sposoby zachowań lub emocje w sytuacjach normalnych,
- stałe lub dominujące poczucie niezadowolenia lub depresji,
- tendencje do pojawiania się fizycznych symptomów lub strachu w sytuacjach szkolnych i kontaktach personalnych”.
Posługując się na przykład definicją Julian Elliott i Marice Place (2000), można przyjąć jeszcze ogólniej, że zaburzenia zachowania to jedna z trzech grup objawiających się:
- zaburzeniami uwagi i nadmierną aktywnością ruchową,
- nieposłuszeństwem i sprzeciwianiem się,
- agresją i dokonywaniem destrukcji w szkole.
DIAGNOZA
Problem rozpoznania zaburzenia wynika nie tylko z braku jednoznacznych i uniwersalnych kryteriów diagnostycznych, ale też z obrazu objawów, które mogą być odmienne w różnych okresach rozwoju dziecka. O ile na wcześniejszych etapach zaburzenie przejawia się często w granicach indywidualnego problemu dziecka i jego najbliższego otoczenia, to w miarę dorastania rozwija się w kierunku problemu społecznego. W ten sposób często z zaburzenia emocjonalnego rozwija się zaburzenie zachowania lub niedostosowanie społeczne. U dzieci w wieku wczesnoszkolnym zaburzenia zachowania różnią się od zaburzeń zachowania osób dorosłych, a nawet od zaburzeń występujących u nieco starszej młodzieży. Wynika to z odmiennych oczekiwań społecznych wobec dzieci w tym wieku oraz rozwoju społecznego dziecka w wieku wczesnoszkolnym.
Diagnoza może i powinna mieć charakter wielowymiarowy. Powinna obejmować wszystkie podstawowe składniki, tj. pełną diagnozę schorzenia: diagnozę identyfikacyjną, fazy, etiologiczną, rozwojową i prognostyczną.
Można posłużyć się diagnozą medyczną i kryteriami diagnostycznymi WHO (ICD-10) lub amerykańskim DSM-IV i w oparciu o historię życia i funkcjonowania dziecka stawiać hipotezy do weryfikacji. Przy odpowiednio bogatym materiale, często posługując się diagnozą różnicową, można wyodrębnić jednostkę chorobową, o ile spełnia wymagane kryteria diagnostyczne. Często jednak opis dziecka nie chce się w pełni wpisać w model określonej jednostki chorobowej, lecz dyskretnie spełnia niektóre tylko z kryteriów. Mamy wtedy do czynienia z zaburzeniami łączonymi lub ze spektrum zaburzeń.
Diagnoza taka...
